Wydaje się, że brazylijski modernizm zrodził się z natury, kultury i słońca. Weźmy choćby kształt biurka z drewna różanego projektu Liny Bo Bardi z 1950 roku. Delikatna, ale dynamiczna linia budzi marzenia o tropikalnej willi pełnej książek i sztuki. Wysublimowana sylwetka jest wciąż tak bardzo nowoczesna.
Zaczęło się od Tygodnia Sztuki Nowoczesnej. Zorganizowany przez grupę artystyczną „Semana de 22” odbył się w 1922 roku w Teatrze Miejskim w São Paulo. Wydarzenie stało się punktem zwrotnym w historii brazylijskiej kultury. Artyści zaprezentowali odważne dzieła zrywające z ówczesną tradycyjną sztuką, zafascynowani kubizmem, surrealizmem i futuryzmem chcieli nowoczesnej interpretacji brazylijskiej kultury.
Źródła modernistycznego ruchu mają w Brazylii silnie polityczne konotacje. Nowe pokolenie artystów, architektów i projektantów odrzucało wynikającą z kolonialnej historii zależność od portugalskich wartości i kanonów piękna, chcieli powrotu do tematyki brazylijskiej, opartej na rodzimym folklorze i legendach. Szukali nowych form, aby wyrazić brazylijskiego ducha.
Natura rzemiosła
Nowy nacjonalizm inspirowany był ideami europejskich ruchów, takich jak Bauhaus i Modern Movement. Sztuka miała być prosta, funkcjonalna i zintegrowana z naturalnym otoczeniem. Szczególnie chętnie wykorzystywano gatunki drewna i kamienia, dostępne w Brazylii. Formy i materiały wynikały z warunków klimatycznych, a projektanci czerpać mieli z zasobów naturalnych i wszechobecnej bujnej przyrody.
To samo dotyczyło postępującej w Ameryce Północnej i Europie industrializacji i rozwoju technologii produkcji. W Brazylii to rzemieślnicy produkowali meble aż do końca lat 60. XX wieku. Naturalne materiały i ręczne wykonanie nadały więc brazylijskiemu modernistycznemu wzornictwu rozpoznawalny, sensualny charakter.
Architektura dla zmysłów
Brazylijska modernistyczna architektura rozkwitła w latach 40. XX wieku. Słynny Oscar Niemeyer stworzył w Belo Horizonte projekt Pampulha, rozległy modernistyczny kompleks wokół jeziora. Niemeyer tłumaczył wówczas, że jego pomysł polegał na „tropikalizacji stylu Le Corbusiera”, zwłaszcza poprzez wykorzystanie krzywizn i nadanie formom większej zmysłowości.
Aby dopełnić dzieła, architekt zaprosił do współpracy Joaquima Tenreiro, który zaprojektował meble wpisujące się w architekturę, a pomysłowy plan krajobrazu stworzył Roberto Burle Marx.
Z kolei Vilanova Artigas zasłynął brutalistycznym stylem i próbami integracji architektury z naturą, a Linę Bo Bardi, autorkę Muzeum Sztuki w São Paulo, wyróżniało humanistyczne i zaangażowane społecznie podejście do architektury; projektowała także meble.
Nie tylko Jorge Zalszupin
Wśród projektantów mebli wymienić trzeba architekta i stolarza José Zaninego Caldasa, który tworzył modele architektoniczne dla Oscara Niemeyera, a także własne meble ze sklejki. Czerpał inspirację z lokalnego rzemiosła, a wiele jego realizacji zostało wyrzeźbionych z jednego pnia.
Za sprawą Sergia Rodriguesa (1927–2014), zwanego ojcem brazylijskiego designu, nurt pojawił się na scenie światowej. Jego projekt krzesła Mole wygrał międzynarodowy konkurs projektowy we Włoszech w 1961 roku. W swoich dowcipnych, nowoczesnych projektach chętnie wykorzystywał brazylijskie drewno liściaste, takie jak jacaranda i imbuia.
W São Paulo Zalszupin pracował dla polskiego architekta Luciena Korngolda, aby ostatecznie założyć własne biuro architektoniczne i markę L’Atelier, w ramach której produkował meble dla swoich klientów. W 1962 roku otworzył pierwszy sklep, w kultowym budynku Conjunto Nacional przy Avenida Paulista. Sieć 10 sklepów czyniła L’Atelier jednym z najważniejszych producentów brazylijskich mebli w latach 60.
Brazylijski modernizm
Trudno zrozumieć, dlaczego ten unikalny, do dziś budzący zachwyt styl tak długo pozostawał w cieniu głównego modernistycznego nurtu, który w tym samym czasie rósł w siłę w Stanach Zjednoczonych i Europie. Charles i Ray Eamesowie, Eero Saarinen, Arne Jacobsen, Jean Prouvé i Gio Ponti – o nich było głośno od dawna. Jak to się stało, że o brazylijskim modernizmie świat usłyszał na dobre dopiero kilkanaście lat temu?
Podczas dyktatury wojskowej, która trwała od lat 60. do 80. XX wieku, zakazano w Brazylii eksportu mebli, uniemożliwiając projektantom zaistnienie na scenie światowej. Nawet dzisiaj nie wszystkie brazylijskie meble mogą opuścić kraj – istnieją ograniczenia w eksporcie materiałów naturalnych, szczególnie drewna.
Oscar Niemeyer, Joaquim Tenreiro, Lina Bo Bardi, Jose Zanine Caldas, Jorge Zalszupin i Sergio Rodrigues wprowadzali modernistyczny klimat do domów, biur i przestrzeni publicznych, tworząc charakterystyczny latynoamerykański język projektowy.
Brazylijski modernizm wpłynął na historię designu nie tylko w Brazylii. Dziś inspiruje projektantów i architektów na całym świecie i osiąga zawrotne ceny na światowych aukcjach.
