Był architektem oraz projektantem. Tworzył ikoniczne, postmodernistyczne elementy wystroju wnętrz. Zasłynął z wykorzystania śmiałych kolorów w połączeniu z niebanalnym, innowacyjnym stylem współczesnym, nieraz aplikując swoje idee do przedmiotów codziennego użytku. Ettore Sottsass (1917–2007) to zdecydowanie jedna z najbardziej wpływowych figur XX-wiecznej sceny designu.
Design powinien być zmysłowy i ekscytujący
„Kiedy byłem młody, jedyne, co słyszałem, to funkcjonalizm, funkcjonalizm, funkcjonalizm. To nie jest wystarczające. Design powinien też być zmysłowy i ekscytujący” – to jedne z najsłynniejszych słów Sottsassa. I choć sam określał siebie przede wszystkim jako architekta, to miał w sobie coś z człowieka renesansu. Pracował we wzornictwie przemysłowym, a także jako malarz, kurator czy fotograf. Projektował biżuterię, oświetlenie, urządzenia biurowe i wystrój wnętrz. Poza tym przez lata pisał również do włoskiego magazynu designerskiego „Domus”. Cechowała go nienasycona ciekawość, co miało swój wyraz w mnogości źródeł, z których czerpał inspiracje.
Ettore Sottsass najbardziej kojarzony jest z założoną przez siebie grupą Memphis – stanowiła fenomen kulturowy lat 80., który zrewolucjonizował XX-wieczny design. Efektami prac grupy były postmodernistyczne elementy wystroju wnętrz, pełne koloru, abstrakcji czy asymetrii. Wśród najbardziej znanych prac Sottsassa jest chyba regał „Carlton” (1981) stworzony pod szyldem Memphis, zaskakujący formą oraz kolorystyką. Kluczowe w jego twórczości były także ogniście czerwona maszyna do pisania „Valentine” (1969), zaprojektowana dla marki Olivetti, czy szafki „Superbox” (1966) stworzone dla marki Poltronova.
Charakterystyczna w jego projektach była eksploracja napięć pomiędzy celem komercyjnym danego przedmiotu a jego zdolnością do kształtowania się w taki sposób, by jednocześnie zakwestionować wartości i kulturę społeczności, która go wytworzyła. Kluczowe było dla niego także postrzeganie zmysłowe – to, czy dany obiekt jest gorący, czy zimny, z jakiego materiału został wykonany – a nie tylko jego funkcjonalne właściwości.
Słowo o początkach
Ettore Sottsass rodzi się na początku XX wieku w Innsbrucku, w Austrii, jednak dzieciństwo, jak i większość swojego życia, spędza we Włoszech. Z pewnością niemały wpływ na wybór ścieżki kariery miał jego ojciec – Ettore Sottsass senior – który pracował jako architekt i był członkiem modernistycznej grupy architektonicznej.
W 1939 roku Ettore Sottsass kończy studia architektoniczne na prestiżowej, włoskiej Politecnico di Torino. Sytuacja polityczna zmusza go do spędzenia kolejnych lat na służbie we włoskiej armii. Później trafia do więzienia, a następnie do obozu pracy w Sarajewie. Pracę zawodową rozpoczyna dopiero po powrocie w rodzinne strony, stawiając pierwsze kroki jako architekt, pracując u boku ojca. Jego ówczesne projekty były tworzone w dużej mierze w nurcie modernistycznym.
Niedługo później, w 1947 roku, Ettore Sottsass otwiera w Mediolanie swoje własne studio, gdzie posługuje się już znacznie szerszą paletą środków artystycznego wyrazu – zajmuje się architekturą, jak również ceramiką, obrazem, rzeźbą, fotografią czy wystrojem wnętrz. Projektuje też meble oraz biżuterię.
Jego dalszy rozwój artystyczny był kształtowany w dużej mierze przez pasję do podróżowania. Jak sam mówił, „Wierzę, że podróżujesz, by potwierdzić swoje idee, a cokolwiek, czego nie możesz potwierdzić, odrzucasz. W pewnym sensie przeprojektowujesz się podczas podróżowania”. Znaczący wpływ na jego wrażliwość artystyczną miały zapewne wizyta w Stanach Zjednoczonych oraz styczność z ruchem pop-art. Istotna była też współpraca z przedstawicielem amerykańskiego modernizmu – projektantem Georgem Nelsonem. Sottsass odbył także podróże do Indii, które odbiły piętno na jego duchowości.
Kolor, forma, styl
W pewnym sensie przełomowy dla Sottsassa był koniec lat 50. i rozpoczęcie współpracy z marką Olivetti, w której pełnił funkcję konsultanta ds. designu. To wtedy wypracował swój niepowtarzalny styl i zyskał uznanie, przenosząc przedmioty codziennego użytku w świat popkultury.
Jednym z jego głośnych projektów był komputer Elea 9003 (1957), za który otrzymał nagrodę Compasso d’oro (wł. Złoty Kompas) – włoskie odznaczenie w dziedzinie wzornictwa przemysłowego. Sottsass stworzył dla Olivetti także kilka innych ikonicznych produktów kojarzonych z tą marką – chociażby czerwoną, plastikową, przenośną maszynę do pisania Valentine – dziś uważaną za przełom XX-wiecznego designu. Nie była ona już zwykłym urządzeniem biurowym, a modnym dodatkiem. Sam artysta nie postrzegał jej jednak jako urządzenia biurowego, a raczej jako „obiekt dotrzymujący towarzystwa poetom-amatorom w spokojne niedzielne popołudnia na wsi” bądź jako „bardzo kolorowy element wystroju mieszkania”. Nazywał ją „maszyną anty-maszyną” lub „bezpretensjonalną zabawką”. Warto dodać, że kolor w jego projektach nie tylko niezaprzeczalnie zaznaczał obecność danego przedmiotu w przestrzeni, ale też miał ewokować określone emocje, przywoływać wspomnienia czy symbole. Przykładowo czerwony to symbol komunistycznej flagi, kolor, który u chirurga wyzwala adrenalinę i wyostrza zmysły, ale też choćby kolor pasji.
Tamten czas to również szereg kolaboracji z innymi markami. To wtedy Sottsass stworzył dla Poltronovy znane, plastikowe, laminowane szafki „Superboxes”. Pracował także dla: Alessi, Baccarat, Knoll, Artemide czy Bitossi Ceramiche. Z biegiem lat artysta jednak zaczął stronić od komercji, a jego projekty były coraz bardziej eksperymentalne i postmodernistyczne. Miało to swe odzwierciedlenie chociażby w jego propozycji mebli zaprezentowanych na wystawie w nowojorskim Museum of Modern Art pod tytułem „Italy: The New Domestic Landscape” w 1972 roku.
Ettore Sottsass i Memphis
Początki lat 80. to kolejny kluczowy moment w życiu tego projektanta. W grudniu 1980 roku Sottsass spotyka się w swoim mieszkaniu z grupą młodych architektów z Mediolanu i to tam rodzi się idea grupy pracowniczej Memphis. Nazwa tego ruchu pochodzi od piosenki Boba Dylana „Stuck Inside of Mobile with the Memphis Blues Again”, której słuchano na tamtym spotkaniu, a także nawiązuje do starożytnej stolicy Egiptu i miasta Memphis w stanie Tennessee, w Stanach Zjednoczonych.
Ettore Sottsass był uważany za lidera tej grupy. Wśród założycieli można też wyróżnić: Michele’a de Lucchiego, George’a Sowdena, Nathalie du Pasquier, Aldo Cibica, Matteo Thuna, Marco Zaniniego oraz Martine Bedin. Charakteryzowało ich przede wszystkim odmienne podejście do projektowania – ciągłe poszerzanie pojęcia stylu jako takiego, brak usatysfakcjonowania dotychczasowymi dokonaniami, a przez to kwestionowanie status quo i nieustanne poszukiwanie stylu. Chcieli być odpowiedzią na poetykę designu lat 70. – pełną minimalizmu i bezosobowości.
Premierowo grupa przedstawiła swoje projekty na mediolańskim Salone del Mobile w 1981 roku. Niespełna rok później odbyła się pierwsza wystawa za oceanem – „Memphis at Midnight”. Na jej otwarcie w nowojorskim showroomie ściągnęło wtedy blisko 3 tys. osób chętnych do obejrzenia ich prace. Projekty grupy Memphis można określić jako odpychające i fascynujące zarazem. I choć nigdy nie stały się komercyjnym hitem, to jednak idee, które ze sobą niosły, były kluczowe w historii XX-wiecznego designu i inspirują do dziś. Można to dostrzec chociażby w kolekcji Christiana Diora jesień/zima 2011-2012 czy kolekcji marki Missoni z 2015 roku. Do najbardziej charakterystycznych dzieł Sottsassa z tamtego okresu zaliczają się: lampa „Tahiti” (1980), regały „Carlton” (1981) i „Casablanca” (1981) czy stolik „Ivory” (1985).
Własna droga
Na początku lat 80. projektant postanowił równocześnie założyć własną pracownię – Sottsass Associati. W 1985 roku opuścił Memphis, by skupić się na tym właśnie projekcie i ponownie zwrócić się w stronę architektury. Wśród znanych, późniejszych dzieł Sottsassa można wyróżnić chociażby projekt budynku Mayer-Schwarz Gallery w Kalifornii czy projekt domu Davida Kelley’a. Sottsass był też odpowiedzialny za projekt wnętrz lotniska Malpensa w Mediolanie (lata 90.).
Przez lata ze studiem Sottsass Associati związanych było wielu uznanych projektantów, między innymi: Johanna Grawunder, Marco Zanini, Matteo Thun, Aldo Cibic, Marco Susani, James Irvine, Mike Ryan, Gerry Taylor, Christoph Radl, Mario Milizia czy Christopher Redfern. Pracownia działa nadal, kultywując pierwotną filozofię i kulturę. Obecnie jej siedziby znajdziemy zarówno w Mediolanie, jak i w Londynie.
