Cykl dwunastu filmów pt. „Rzeczpospolita modernistyczna” w reżyserii Joanny Fido i Ewy Rozwadowskiej pozwala zanurzyć się w fenomenie polskiej architektury lat 20. i 30. XX wieku.
Społeczne i stylistyczne przemiany oraz największe dokonania w trzydziestominutowych odcinkach komentują współcześni historycy sztuki i architekci m. in.: prof. Andrzej Olszewski, prof. Andrzej Szczerski, prof. Marta Leśniakowska, dr hab. Michał Pszczółkowski, dr Ryszard Nakonieczny, dr hab. Waldemar Baraniewski, Maciej Miłobędzki oraz wielu innych. Docierają przy tym do najróżniejszych zakątków Polski: od Warszawy, Gdyni i Katowic po Juratę, Ciechocinek czy Bielsko-Białą.
Wyprodukowana w latach 2019-2021 przez FidoFilm oraz Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki seria „Rzeczpospolita modernistyczna” można oglądać na kanale YouTube Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki.
Odcniek 1. Architektura Władzy
Bohaterami pierwszego odcinka „Rzeczpospolita modernistyczna” są przedwojenne budynki modernistyczne wzniesione na potrzeby władz ustawodawczych, wykonawczych, samorządowych i sądowniczych. Nowo powstałe po 1918 roku państwo było zobowiązane do przygotowania dużej liczby gmachów administracji państwowej, ministerstw oraz urzędów lokalnych, których brakowało po zaborach. Urzędy i siedziby władz miały symbolizować siłę i nowoczesność odrodzonego państwa. Powstawały jeszcze w latach dwudziestych XX wieku; często w stylistyce klasycyzującej, o bryłach dalekich od corbusierowskiego funkcjonalizmu, jednak z elementami zmodernizowanego detalu na elewacji. Solidność państwa przejawiała się w monumentalności formy i używaniu dobrych materiałów, a także w kompleksowym projektowaniu budynków – również wnętrz, razem z meblami i elementami wyposażenia.
Odcinek 2. Architektura sportu
Film opowiada o projektach i budowie modernistycznych obiektów sportowych w II Rzeczypospolitej. „Architektura sportu” to przede wszystkim opowieść o dwóch realizacjach dwudziestolecia międzywojennego: Torze Wyścigów Konnych na Służewcu w Warszawie oraz warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego. Historycy sztuki – prof. Andrzej Olszewski, dr hab. Waldemar Baraniewski, dr Tomasz Śleboda oraz socjolog dr Barbara Bossak-Herbst analizują wpływ idei i zasad modernistycznych na architekturę polskich obiektów sportowych tego okresu. Pytają o to, w jakim stopniu wizjonerskie rozwiązania przyjęte w architekturze z lat trzydziestych są nadal aktualne oraz co zrobić by ochronić niemal stuletnią substancję zabytkową, mając na uwadze potrzeby współczesnych użytkowników.
Odcinek 3. Architektura mieszkaniowa – osiedla społeczne
Po odzyskaniu niepodległości palącym stało się rozwiązanie problemu braku mieszkań. Najtrudniejszą sytuację mieszkaniową mieli najubożsi. Przybywający ze wsi do miast robotnicy gnieździli się w małych izbach. Brakowało funduszy na wspieranie inwestycji mieszkaniowych, szczególnie w okresie kryzysu gospodarczego przełomu lat 20. i 30. Boom budowlany nastąpił dopiero w połowie lat 30. i objął zarówno inwestycje społeczne dla niezamożnych jak i te luksusowe we wszystkich większych polskich miastach.
Mieszkaniówkę społeczną w filmie reprezentują osiedla z Warszawy, Łodzi i Gdyni, których projekty pokazano przed wojną na międzynarodowym kongresie architektury nowoczesnej we Frankfurcie w 1929 roku. Historyk sztuki prof. Marta Leśniakowska opowiada o powstawaniu, założeniach projektowych i zróżnicowanych formach architektonicznych warszawskich kolonii żoliborskiego WSM, dr Błażej Ciarkowski o osiedlu Montwiłła-Mireckiego w Łodzi, dr Marcin Szerle przedstawia budynki Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Architekt Maciej Miłobędzki zwraca uwagę na bogaty program społeczny i edukacyjny jaki wprowadzali dla mieszkańców osiedla lewicowi działacze spółdzielczy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
Odcinek 4. Architektura mieszkaniowa – luksusowa
Czym był luksus w modernistycznej architekturze lat 30.? Zdaniem występującego w filmie architekta prof. Konrada Kuczy-Kuczyńskiego, był to standard materiałów, wyposażenie techniczne oraz detale związane z rzeźbą i malarstwem. Architekt Michał Leszczyński dodaje również lokalizację, a więc „dobry adres” i ogród, jako wyznaczniki wysokiego standardu. Większe polskie miasta miały ulice, a nawet dzielnice będące „wyspami luksusu”. Dr Ryszard Nakonieczny wskazuje loggie i ogrody zimowe jako wyróżniki architektury luksusowej na Górnym Śląsku.
Występujący w filmie historyk sztuki prof. Andrzej Olszewski zauważa, że wille były pierwszymi przykładami nowych idei, stąd niektóre z nich weszły do historii modernizmu. W latach 1927-28, na warszawskim Żoliborzu powstała pierwsza w pełni awangardowa realizacja w Polsce – willa własna Barbary i Stanisława Brukalskich. W podobnym międzynarodowym stylu, z zastosowaniem zasad modernistycznej architektury, wyznaczonych przez Le Corbusiera, zaprojektował swój dom przy ul. Katowickiej w Warszawie inny modernista – Bohdan Lachert. Architekt Jan Strumiłło opowiada z kolei o rozwiązaniach zastosowanych przez Juliusza Żórawskiego.
Odcinek 5. Architektura przemysłu – port w Gdyni
Współcześnie Gdynia buduje swoją tożsamość między innymi właśnie na dziedzictwie modernistycznym, poprzez organizację konferencji architektonicznych i tworzenie turystycznych szlaków moderny. Były dyrektor Muzeum Miasta Gdyni, dr Jacek Friedrich uważa, że nowoczesna architektura Gdyni to wartość o ponadnarodowym znaczeniu; stąd pomysł władz miasta by starać się o wpis miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Gdynia. Największa Polska archikona pełna perełek modernizmu
Gratka dla miłośników architektury. Gdyński modernizm ujęty w wirtualne kompendium!
Odcinek 6. Architektura przemysłu – Centralny Okręg Przemysłowy
Po stu latach od odzyskania niepodległości autorzy szóstego odcinka „Rzeczpospolita modernistyczna” przejechali Polskę w poszukiwaniu modernistycznych obiektów przemysłowych z okresu II Rzeczpospolitej. Odwiedzili tereny południowo-wschodniej Polski, na których w latach 1937-39 zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy.
COP projektowany był na różnych poziomach strukturalnych: krajowym, regionalnym, miejskim, osiedlowym, poszczególnych budynków – opisuje w filmie architekt prof. Marcin Furtak. W centrum inwestycji copowskich powstawały zakłady przemysłowe, przy nich osiedla. W filmie zostały pokazane zakłady w Stalowej Woli, lotnicze w Mielcu, amunicji w Dębie oraz w Dąbrowie Borze, a także Wytwórnia Lignoza w Pustkowie. Osiągnięciem inżynieryjnym było zastosowanie w halach lotniczych Mielca nowoczesnych konstrukcji opracowanych przez wybitnych konstruktorów – Stefana Bryłę i Stanisława Hempla.
Odcinek 7. Architektura edukacji
Budynki przedszkoli, szkół powszechnych i średnich oraz uczelni wyższych powstawały licznie w dwudziestoleciu międzywojennym na terytorium całej Rzeczypospolitej. Film pokazuje ogromną skalę inwestycji poświęconych edukacji w okresie międzywojennym, a także związany z wprowadzeniem obowiązku szkolnego proces demokratyzacji w dostępie do edukacji powszechnej.
O architekturze przedwojennych szkół i projektujących je architektach opowiadają w filmie: prof. Andrzej Szczerski, dr Ryszard Nakonieczny, dr hab. Michał Pszczółkowski oraz prof. Waldemar Baraniewski. Wybudowane wówczas szkoły charakteryzują się kompleksowością programu – funkcjonalnym układem, solidnymi materiałami, a także zagospodarowaniem otoczenia. Zdaniem prof. Andrzeja Szczerskiego nowoczesna architektura miała duży wpływ na wychowanie i kształtowanie wrażliwości estetycznej uczniów w II Rzeczypospolitej.
Odcinek 8. Architektura kultury
Architektura muzeów narodowych i największych bibliotek była monumentalna, o formach zmodernizowanych i oszczędnym detalu, ale daleka od wymogów skrajnego funkcjonalizmu. Występujący w filmie komentatorzy przyrównują te gmachy do świątyń sztuki i nauki. Autorzy „Rzeczpospolita modernistyczna” zabierają widza na spacer po zachowanych wnętrzach tych „świątyń kultury”, w których szczególną rolę odgrywają architektoniczne rozwiązania odpowiedniego oświetlenia wnętrz, poprowadzenia wygodnej dla różnych grup użytkowników komunikacji. Przestrzeń, komunikacja i światło decydują o funkcjonalności i prestiżu obiektów kultury.
Odcinek 9. Architektura biznesu i usług
Które przedwojenne miasto dzięki nowym inwestycjom zyskało nazwę „polskiego Chicago”? Jakie wydarzenia miały miejsce podczas budowy najwyższego w przedwojennej Polsce wieżowca Prudentialu? Co łączyło słynnego włamywacza Szpicbródkę z inwestycją PKO w Wilnie? Na te i inne pytania odpowiada film dokumentalny z cyklu „Rzeczpospolita modernistyczna” poświęcony przedwojennej, polskiej architekturze modernistycznej biznesu i usług.
W filmie architekci Grzegorz Mika i Tomasz Lachowski opowiadają o nowych możliwościach konstrukcyjnych i materiałowych, jakie pojawiły się w architekturze modernistycznej lat 30. Konstrukcja stalowa umożliwiła stawianie obiektów wielokondygnacyjnych. Stalowy szkielet konstrukcji warszawskiego biurowca Prudential umożliwił funkcjonalne zagospodarowanie wnętrz biurowca, a w czasie wojennych bombardowań okazał się niezwykle trwały. Zobaczymy też ówczesne niebotyki z innych miast: Łodzi, Chorzowa, Krakowa.
Odcinek 10. Architektura kurortów
Gdzie w przedwojennej Polsce wznoszono obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe? Czym charakteryzowała się nowoczesna architektura modernistycznych obiektów sanatoryjnych, do których przyjeżdżały rzesze kuracjuszy? To niektóre z kwestii poruszanych filmie dokumentalnym „Architektura kurortów”, z cyklu „Rzeczpospolita modernistyczna”. Dokument pokazuje siłę architektury, opartej na hasłach modernizmu, spójnych z ideami nowoczesnego lecznictwa. Jest podróżą po terenach przedwojennej Polski w poszukiwaniu modernistycznych obiektów sanatoryjnych i wypoczynkowych. Dzięki wykorzystaniu zdjęć dronowych ukazano obiekty w kontekście przyrodniczym.
O różnych nurtach w modernistycznym budownictwie kurortów, a także o istotnej roli balkonów i tarasów w ówczesnym lecznictwie sanatoryjnym w filmie opowiadają: dr Hanna Faryna-Paszkiewicz, dr Małgorzata Dolistowska oraz dr hab. Michał Pszczółkowski. Profesor Andrzej Szczerski zwraca uwagę na fakt, że polityka państwa i rozwój budownictwa sanatoryjnego powodowały stopniową demokratyzację korzystania z kurortów.
Odcinek 11. Architektura dworców
Przed władzami odradzającej się po 1918 roku II Rzeczypospolitej, wśród licznych zadań politycznych i gospodarczych, była też konieczność ujednolicenia i scalenia trzech różnych systemów kolejowych odziedziczonych po zaborach. Trzeba było odbudować zniszczone w czasie wojny sieci transportu. Tworzono nowe linie kolejowe łączące miasta, wybudowano ponad 2 tysiące torów. Podjęto m. in. decyzję o rozbudowie linii średnicowej oraz magistrali węglowej łączącej górny Śląsk z Gdynią. Powstały też nowe dworce. W pierwszej dekadzie niepodległości były to obiekty w stylistyce tradycyjnej, w latach 30. w stylu modernistycznym.
Odcinek 12. Architektura sakralna
Film porusza kwestię poszukiwania nowej, modernistycznej formy architektonicznej dla polskich kościołów katolickich w dwudziestoleciu międzywojennym. Pojawiło się napięcie między tym czego oczekiwało państwo i architekci-moderniści, a oczekiwaniami tradycjonalistycznie nastawionych wiernych. Inspirację dla poszukujących nowej formy, polskich architektów stanowił kościół Najświętszej Marii Panny w Le Raincy we Francji. Budowano świątynie o konstrukcjach żelbetowych i kontrastujących z nimi lekkich, ażurowych fasadach i wieżach. Przykładem takiej architektury był zrealizowany w 1939 roku Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej w Borku Fałęckim w Krakowie zaprojektowany przez Tadeusza Ruttie. W podobnym duchu utrzymane są i inne świątynie, wzniesione w nowych dzielnicach mieszkaniowych: na Żoliborzu, Kole czy w krakowskich Dębnikach.
Wyprodukowana w latach 2019-2021 przez FidoFilm oraz Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki seria „Rzeczpospolita modernistyczna” pierwotnie ukazała się na TVP Kultura. Teraz można ją zobaczyć również na kanale YouTube Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki.
